Tìm hiểu ngành chân khớp (ARTHROPODA)

Thứ tư - 18/06/2025 13:06

Các đại diện của ngành Chân khớp gặp ở khắp nơi trên hành tinh: dưới nước hay trên cạn, ở ao hồ, sông hay ở biển khơi, ở trong lòng đất hay trên không trung, ở sa mạc hay vùng cực. Chúng sống tự do hay kí sinh trong cơ thể động vật và thực vật.

Chân khớp là một ngành có số loài lớn, chiếm tới hai phần ba số loài động vật đã biết. Chúng đều có cơ thể phân đốt (Nhiều đốt và giống nhau như ở rết, cuốn chiếu, sâu bướm…). Không chỉ cơ thể mà phần phụ cũng phân đốt và khớp động với nhau như chân tôm, chân sâu bọ. Vì thế, chúng được gọi là chân khớp. Cấu trúc nhiều đốt khớp nhau là nền cho sự chuyên hóa đa dạng của phần phụ chân khớp, kể cả các hoạt động sống tinh tế khi đi, nhảy, khi đào đất, khi chải râu, khi phát ra tiếng kêu gọi bạn tình,…

Ao trường vẫn nở hoa sen
Bờ tre vẫn chú dế mèn vuốt râu

(Em kể chuyện này – Trần Đăng Khoa)
Hay nhà văn Tô Hoài đã quan sát đặc điểm các vùng sinh sống của các loài động vật, côn trùng cũng như thói quen sinh hoạt của chúng rồi miêu tả rất sinh động nhân vật Dế Mèn, loài động vật chân khớp như sau: “Những cái vuốt ở chân, ở khoeo cứ cứng dần và nhọn hoắt. Thỉnh thoảng, muốn thử sự lợi hại của những chiếc vuốt, tôi co cẳng lên, đạp phanh phách vào các ngọn cỏ. Những ngọn cỏ gãy rạp, y như có nhát dao vừa lia qua. Đôi cánh tôi, trước kia ngắn hủn hoẳn bây giờ thành cái áo dài kín xuống tận chấm đuôi. Mỗi khi tôi vũ lên, đã nghe tiếng phành phạch giòn giã. Lúc tôi đi bách bộ thì cả người tôi rung rinh một màu nâu bóng mỡ soi gương được và rất ưa nhìn. Hai cái răng đen nhánh lúc nào cũng nhai ngoàm ngoạp như hai lưỡi liềm máy làm việc. Sợi râu tôi dài và uốn cong một vẻ rất đỗi hùng dũng”. Hay như “Răng tôi to và mạnh mẽ như lưỡi liềm. Sợi râu dài và cong vút tạo nên vẻ hùng tráng. Tôi tự hào với cặp râu đó. Thỉnh thoảng, tôi nghiêm túc và khoan thai đưa cả hai chân lên vuốt râu.”

Dế mèn và Dế trũi trong truyện Dế mèn phiêu lưu kí của nhà văn Tô Hoài

Động vật chân đốt là một nhóm hỗn tạp: gián, cua, bướm, bọ cánh cứng, rết, bọ cạp, tôm, nhện, tôm hùm, chấy, ve, mối, bọ khoai tây - tất cả chúng đều là ví dụ về động vật chân đốt. Sự tiến hóa của những người anh em họ này có thể truy nguyên lịch sử gia đình của chúng từ một tổ tiên chung sống ở các đại dương cổ đại cách đây 600 triệu năm, trước khi động vật có xương sống hoặc thực vật trên cạn thậm chí còn tồn tại.
Trên bề mặt, động vật chân khớp có vẻ không liên quan, nhưng sự giống nhau về mặt gia đình dễ thấy hơn nếu bạn so sánh chúng với các nhóm sinh vật chính khác (như động vật có vú, động vật thân mềm hoặc vi khuẩn). Động vật chân khớp có thể được phân biệt với các sinh vật khác bằng một loạt các đặc điểm, bao gồm:
1. Cơ thể phân đốt
Ví dụ, cơ thể của một con rết cho thấy rõ sự phân đốt phổ biến ở tất cả các loài chân khớp.

https://evolution.berkeley.edu/wp-content/uploads/2021/11/centipede.jpg

2. Chân phân đốt (arthro = khớp, pod = chân). Một chân chân điển hình của động vật chân khớp có nhiều khớp.

https://evolution.berkeley.edu/wp-content/uploads/2021/11/arthropod_leg.gif

https://danviet.ex-cdn.com/files/f1/upload/4-2015/images/2015-11-30/1448871847-ghe-xanh-hinh-anh.jpg

Ghẹ Hạ Long

3. Tính đối xứng hai bên (tức là bên trái và bên phải của cơ thể là hình ảnh phản chiếu của nhau)
Nhiều loài động vật, trong đó có Chân khớp có tính đối xứng đa dạng, phong phú. Tính đối xứng của một đối tượng là một trong những dấu hiệu quan trọng nhất giúp chúng ta nhanh chóng định hình đối tượng đó khi nhìn vào nó. Đối xứng tạo ra sự cân bằng (cân xứng), hài hòa, trật tự, quen thuộc và nhờ đó tạo ra thẩm mĩ. Vẻ đẹp của con bướm, nhiều loài bọ cánh cứng (bọ rùa, cánh cam,…) về mặt toán học gọi là hình có trục đối xứng.
Con người đã học hỏi nhiều từ thiên nhiên để tạo nên các đồ vật, công trình kiến trúc như Tháp Rùa ở hồ Hoàn Kiếm (Hà Nội), Khuê Văn Các ở Văn Miếu Quốc Tử Giám (Hà Nội), tháp Eiffel (Paris – Pháp), Lăng Chủ tịch Hồ Chí Minh, cầu Bãi Cháy, hoa văn trên Trống Đồng, ô tô, tàu ngầm,….

https://evolution.berkeley.edu/wp-content/uploads/2021/11/butterfly.gif

https://cdn.britannica.com/18/195018-050-F546DA34/Radial-symmetry-body-point-vertebrates-groups-animals.jpg

https://evolution.berkeley.edu/wp-content/uploads/2021/11/scarab.jpg

Ảnh của Robert Potts © Viện Hàn lâm Khoa học California

4. Bộ xương ngoài (tức là lớp vỏ cứng bao bọc từng bộ phận của cơ thể)

Lột xác (tức là lột bỏ lớp vỏ ngoài giúp tăng trưởng). Ở đây, một con ve sầu (loài côn trùng màu sáng ở giữa hình ảnh) chui ra khỏi lớp vỏ ngoài cũ (lớp vỏ màu nâu ở góc dưới bên trái của hình ảnh).

Châu chấu lột bỏ bộ xương ngoài của nó.

5. Bố cục cơ thể ngược lại với chúng ta
Não của động vật chân khớp nằm trong đầu, nhưng dây thần kinh chạy dọc theo bụng và đường dẫn thức ăn (dạ dày, ruột, v.v.) chạy dọc theo lưng. Vì não (phía trên miệng) kết nối với dây thần kinh (phía dưới miệng), nên não thực sự bao quanh thực quản. Khi động vật chân khớp ăn, thức ăn của nó đi thẳng qua não! Đây có thể không phải là "thiết kế" tuyệt vời, nhưng — như chúng ta sẽ thấy — quá trình tiến hóa không "thiết kế".

Tham khảo:
Động vật học không xương sống, GS.TSKH Thái Trần Bái, NXB GD 2007.
https://cand.com.vn/doi-song-van-hoa/Nha-van-To-Hoai-Tu-Con-de-men-den-De-men-phieu-luu-ky-i332253/
https://evolution.berkeley.edu/what-is-an-arthropod/

Tác giả: Nghĩa Nguyễn Tuấn

Tags: động vật, cơ thể, đại diện, không trung, sa mạc, tự do

Bài viết xem nhiều