Đa dạng sinh học trong bài thơ của nhà thơ Trần Đăng Khoa
Chủ nhật - 03/08/2025 09:35
Khi giảng dạy về đa dạng sinh học, có rất nhiều ví dụ trong các tác phẩm văn, thơ, bài hát,… có thể áp dụng để khởi động bài học một cách sinh động, lôi cuốn. Chẳng hạn với truyện “Người tù được tha” của Vũ Trọng Phụng – Người đã gây nhiều “Giông tố” trên văn đàn vào đầu thế kỉ 20. Người tù trong truyện, một viên chức “làm cho Tây”, có học, có cuộc sống ổn định, đã vì lòng yêu nước dấn thân vào một hội kín. Việc vỡ lở, anh bị tù, đày ra Côn Đảo. Gần mãn hạn, anh được giao cho việc thu nhặt trứng vích, trứng rùa – hồi đó còn đầy trên các đảo – cùng với một người bạn. Nhà văn cho chúng ta thấy tập tính di chuyển, đẻ trứng của loài vích và sự khổ cực của con người – địa ngục trần gian khi ấy. Với bài hát “Tháng Ba Tây Nguyên” chúng ta cảm nhận thấy vẻ đẹp thiên nhiên với nhiều loài muông thú cùng chung sống. Đa dạng sinh học còn thể hiện tập tính mỗi loài động vật rất khác nhau, và đi săn thì phải am hiểu về phản ứng của động vật, cách mà “động vật phản ứng” trong những trường hợp nguy hiểm. Ví dụ năm 2019, theo CNN, thợ săn tên là Thomas Alexander (66 tuổi) ở thành phố Yellville, bang Arkansas, Mỹ đã bắn con hươu và sau đó bị chính con hươu đó húc chết. Một triệu phú 52 tuổi người Mỹ, ông Asher Watkins đã bị con trâu rừng nặng 1,3 tấn húc tử vong, trong khi ông đang tham gia chuyến đi săn động vật hoang dã tại châu Phi. Dù trâu rừng châu Phi là loài ăn cỏ, chúng lại được xem là loài động vật gây nguy hiểm nhất cho các thợ săn, thậm chí còn nguy hiểm hơn cả sư tử hay cá sấu. Người dân địa phương đặt cho loài trâu rừng châu Phi biệt danh “cái chết đen” vì trung bình mỗi năm, loài động vật này khiến khoảng 200 người thiệt mạng. Theo nhà văn Ernest Hemingway, người đoạt giải Nobel Văn học năm 1954, với rất nhiều tác phẩm nổi tiếng thế giới như Mặt trời vẫn mọc, Giã từ vũ khí, Ông già và biển cả,…Trong truyện ngắn “Cuộc đời hạnh phúc ngắn ngủi của Francis Macomber” có mô tả cảnh đi săn sư tử và trâu rừng. Khi một con thú bị bắn, nó sẽ lẩn trốn, nằm im và “Cả cơ thể nó, sự khó chịu, nỗi đau đớn, lòng căm thù cùng với tất cả sức mạnh còn lại đều dồn căng trong sự tập trung cao độ cho cú nhảy vồ”, điều này có thể gây nguy hiểm thậm chí mất mạng cho kẻ đi săn.Lưu ý một điều là việc bắt trứng vích hay săn bắn trước đây thì nay bị cấm để bảo vệ sự đa dạng sinh học.
Chúng ta đến với bài thơ của Nhà thơ Trần Đăng Khoa
Đám ma bác Giun
(Trần Đăng Khoa)
Bác Giun đào đất suốt ngày
Trưa nay chết dưới bóng cây sau nhà.
Họ hàng nhà kiến kéo ra
Kiến con đi trước, kiến già theo sau
Cầm hương, Kiến Đất bạc đầu
Khóc than Kiến Cánh khoác mầu áo tang
Kiến Lửa đốt đuốc đỏ làng
Kiến Kim chống gậy, Kiến Càng nặng vai
Đám ma đưa đến là dài
Qua những vườn chuốt, vườn khoai, vườn cà
Kiến Đen uống rượu la đà
Bao nhiêu Kiến Gió bay ra chia phần...
1967 (Tập thơ: Góc sân và khoảng trời)
Tục ngữ ca dao về kiến:
(Trần Đăng Khoa)
Bác Giun đào đất suốt ngày
Trưa nay chết dưới bóng cây sau nhà.
Họ hàng nhà kiến kéo ra
Kiến con đi trước, kiến già theo sau
Cầm hương, Kiến Đất bạc đầu
Khóc than Kiến Cánh khoác mầu áo tang
Kiến Lửa đốt đuốc đỏ làng
Kiến Kim chống gậy, Kiến Càng nặng vai
Đám ma đưa đến là dài
Qua những vườn chuốt, vườn khoai, vườn cà
Kiến Đen uống rượu la đà
Bao nhiêu Kiến Gió bay ra chia phần...
1967 (Tập thơ: Góc sân và khoảng trời)
Kiến đen tha trứng lên cao
Thế nào cũng có mưa rào rất to
Thế nào cũng có mưa rào rất to
Câu ca dao thể hiện kinh nghiệm quý báu của ông cha ta trong việc dự báo thời tiết. Theo đó, khi thấy kiến đen di chuyển trứng lên cao (thường là trên cành cây hoặc gò mối cao) thì thường sẽ có mưa rào lớn xảy ra.
Về góc độ khoa học, kiến đen là loài vật nhạy cảm với sự thay đổi áp suất khí quyển. Khi áp suất khí quyển giảm, báo hiệu sắp có mưa lớn, kiến đen sẽ di chuyển trứng lên cao để tránh bị nước lũ cuốn trôi.
Câu hỏi: Bài thơ mô tả đa dạng sinh học ở cấp độ nào ?

Theo Báo Anh Guardian ngày 7/8/2015 dẫn nguồn tin cho biết lần đầu tiên các nhà khoa học ĐH Hong Kong thành lập bản đồ trực tuyến tìm hiểu sự phân bố các loài kiến trên thế giới, trong đó Việt Nam được ghi nhận có 379 loài bản địa. Theo nghiên cứu: Nghiên cứu thành phần loài kiến (Hymenoptera: Formicidae) ở Hà Nội và ảnh hưởng của quá trình đô thị hóa lên các nhóm chức năng kiến của Bùi Thanh Vân, Vũ Xuân Trường, Nguyễn Văn Quản, Bùi Tuấn Việt (2017), Việt Nam nằm ở khu vực có khí hậu nhiệt đới, do đó có đa dạng sinh học ở mức cao. Cho tới nay, mới chỉ có khoảng 300 loài kiến, thuộc 88 giống, 10 phân họ được mô tả; trong đó có 1 giống và 74 loài đặc hữu. Theo đánh giá của các nhà khoa học thì tiềm năng kiến ở Việt Nam có thể lên tới trên 500 loài.
Một số loài kiến ở Việt Nam có tên trong bài thơ.1. Kiến đen, tên khoa học Formica fusca Linnaeus, 1758

2. Kiến vàng (Weaver ants), tên khoa học Oecophylla smaragdina Fabricius, 1775

Chúng làm tổ trên cây bằng cách dùng tơ do ấu trùng của chúng tạo ra để cuộn các lá với nhau.
3. Kiến lửa đỏ, tên khoa học Solenopsis invicta Buren, 1972



5. Kiến kim, tên khoa học Brachyponera chinensis (Emery, 1895)




Hầu hết kiến đều không có cánh, khi chúng sống trong tổ trong thời gian dài và được che chở, nơi này sẽ tạo ra cánh cho chúng. Trong một khoảng thời gian ngắn mỗi năm, thường là vào những mùa ấm áp hay oi bức, kiến bay đầy trời. Đó chính là những con kiến đực và cái (đã trưởng thành, có thể sinh sản được) đang phối giống. Phối giống xong, con đực chết, cánh của những con đực rụng xuống cộng với phần cơ bắp của chúng chính là thức ăn duy trì sự sống cho con cái để sản sinh ra những con kiến thợ đầu tiên. Những con kiến thợ này đi kiếm ăn cho các con đẻ sau và cho kiến chúa.

Polyrhachis dives (male)

Emeryopone buttelreepeni
Tham khảo:https://tuoitre.vn/viet-nam-co-379-loai-kien-ban-dia-822165.htm, 8/8/2015
https://www.antwiki.org/wiki/Welcome_to_AntWiki
https://www.inaturalist.org/photos/284616729
https://www.inaturalist.org/photos/72323413
https://www.gbif.org/occurrence/5063065875
Vũ Quang Mạnh, Hà Trà My, Hà Hồng Phượng, SonexayRasphone và Sakkouna Phommavongsa, 2018. BƯỚC ĐẦU NGHIÊN CỨU KIẾN (HYMENOPTERA: FORMICIDAE) MÓN ĂN ĐẶC SẢN TRUYỀN THỐNG Ở CAO NGUYÊN MỘC CHÂU, TỈNH SƠN LA (HNUE JOURNAL OF SCIENCE, Natural Sciences 2018, Volume 63, Issue 3, pp. 117-124).
Tác giả: Nghĩa Nguyễn Tuấn
Tags: thành lập, sinh học, đánh giá, cho biết, thế giới, nhiệt đới, khu vực, có thể, phân bố, tìm hiểu, nghiên cứu, ảnh hưởng, khí hậu, quá trình, nhà khoa học, thành phần, bản đồ, hà nội, đô thị, thanh vân, xuân trường
Bài viết xem nhiều
-
Bác Hồ với quan điểm bảo vệ môi trường thiên nhiên, phát triển kinh tế xanh bền vững
-
Bướm đêm hầu gái (Handmaiden moths )
-
Phát hiện loài cá mập quý hiếm ở Brazil
-
Tìm hiểu các loài rùa biển: 5 trên 7 loài có mặt ở Việt Nam
-
Những điều thú vị về cá tráp biển
-
Tìm hiểu ngành chân khớp (ARTHROPODA)
-
Khám phá đa dạng sinh học tại rừng quốc gia Yên Tử (P1)
-
HA LONG NATURE: Điều thú vị ở bướm đêm diều hâu chim ruồi
-
Đa dạng sinh học trong bài thơ của nhà thơ Trần Đăng Khoa
-
Loài ếch đặc biệt ở New Zealand